Odpowiedzialność w czasie podróży

Ustawa o usługach turystycznych zawiera przepisy zaostrzające odpowiedzialność organizatora względem regulacji Kodeksu cywilnego. Czy i w jakim zakresie możliwe są odstępstwa od regulacji ustawowej? Jakie błędy są popełniane w regulaminach? W jakich sytuacjach organizator nie odpowiada za szkodę klienta?

1 Z obowiązku zwalniają tylko okoliczności ustawowe 

Podstawowym przepisem statuującym odpowiedzialność cywilną za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy w polskim prawie jest art. 471 Kodeksu cywilnego (dalej k.c.). W porównaniu z tą regulacją odpowiedzialność organizatora turystyki została znacznie zaostrzona w ustawie o usługach turystycznych (dalej u.u.t.). Ponadto zastosowanie znajdą przepisy o klauzulach niedozwolonych, w szczególności art. 3853 pkt 1 i 2 k.c. Zgodnie z ich treścią klauzule niedozwolone stanowią w szczególności postanowienia wzorca umownego, które wyłączają lub ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za szkody na osobie, oraz te, które wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania.
Na gruncie u.u.t. podstawowe normy określające odpowiedzialność organizatora turystyki zostały zawarte art. 11a ust. 1 oraz 11b u.u.t. Warto przyjrzeć się konstrukcji tych przepisów. 

2 Nie wpisuj do umowy postanowień o dowolnej zmianie
programu 

Na szczególną uwagę zasługują dwa elementy konstrukcyjne powyższej regulacji. Po pierwsze, wyliczenie okoliczności zwalniających organizatora turystyki z odpowiedzialności kontraktowej ma charakter zamknięty. Oznacza to, że w umowach zawieranych z klientami nie jest możliwe poszerzenie tego katalogu o jakiekolwiek dodatkowe okoliczności. Z tego też powodu za klauzule niedozwolone zostało uznane następujące postanowienie wpisane do rejestru klauzul niedozwolonych (RKN): „Grupa zastrzega sobie prawo do zmiany kolejności punktów planu wyprawy w trakcie trwania, jak
i zmiany warunków zakwaterowania, wyżywienia i transportu na takie same lub o wyższym standardzie, co nie stanowi nienależytego wykonywania umowy” (klauzula nr 3233). Umowa o organizację imprez turystycznych składają się z wielu usług (świadczeń)
połączonych w jeden program. O prawidłowym wykonaniu umowy decyduje więc należyte wykonanie każdego ze świadczeń określonych w jej treści.
W tym przypadku organizator próbował wyłączyć swoją odpowiedzialność za nienależyte wykonanie określonych zobowiązań poprzez zastrzeżenie możliwości dowolnego wprowadzania zmian do umowy w zupełnym oderwaniu od dopuszczalnych przyczyn takich zmian.
Po drugie, wyłączenie odpowiedzialności w przypadkach określonych w art. 11a ust. 1 u.u.t. jest możliwe tylko wtedy, gdy były one wyłączną przyczyną niewykonania lub nienależytego wykonania umowy. Konieczne jest zatem wykazanie, że szkoda jest skutkiem wyłącznie wystąpienia sytuacji kwalifikującej się do jednej z przyczyn wymienionych w katalogu art. 11a ust. 1 u.u.t. W praktyce oznacza to, że brak winy organizatora nie stanowi okoliczności zwalniającej od odpowiedzialności. Nawet jeżeli dołożył on należytej staranności, by umowa została zrealizowana, wynikającej z zawodowego charakteru prowadzonej działalności, a jednak tak się nie stało, nie zwolni go od odpowiedzialności udowodnienie, że podjął wszelkie kroki ku temu, by impreza „się udała”. Organizator będzie zwolniony z obowiązku pokrycia szkody, jeżeli wykaże istnienie jednej z ww. przyczyn, a także wykaże, że była ona przyczyną wyłączną niewykonania (niewłaściwego wykonania) umowy. 

3 Określ kwotę, do której ponosisz odpowiedzialność 

Niedopuszczalnym jest modyfikowanie wyżej nakreślonych zasad na niekorzyść klienta poza przypadkami wyraźnie wymienionymi (art. 11b ust. 1 u.u.t.). Ustawa przewiduje tu możliwość umownego ograniczenia odpowiedzialności za szkodę w sytuacji, gdy określa to umowa międzynarodowa, której stroną jest Rzeczpospolita
Polska. Drugim przypadkiem jest możliwość kwotowego ograniczenia odszkodowania. Organizator turystyki w umowach z klientami może ograniczyć odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie usług w czasie imprezy turystycznej do dwukrotności ceny imprezy turystycznej względem każdego klienta. Ograniczenie to nie może jednak dotyczyć szkód na osobie.
Częstym błędem popełnianym przy redagowaniu treści regulaminów jest wyłączenie odpowiedzialności do dwukrotności ceny usługi turystycznej bez wyraźnego wskazania, iż nie dotyczy ono szkód na osobie. Przykładem takiego błędu jest np. klauzula wpisana do RKN nr 2134: „W tych granicach Organizator odpowiada do dwukrotności ceny imprezy turystycznej określonej w umowie względem każdego Klienta”. Powyższe zastrzeżenie jest zbyt daleko idące. Klauzula byłoby
natomiast zgodna z prawem, gdyby zostało dodane sformułowanie: „z wyłączeniem szkód na osobie”. 

4 W trakcie przewozu odpowiada tylko organizator 

Wskazane wyżej zasady odpowiedzialności znajdują pełne zastosowanie w trakcie wykonania przewozu objętego programem imprezy turystycznej. Nie ma przy tym znaczenia, czy organizator wykonuje przewóz własnymi środkami transportu, czy też korzysta z usług innego przedsiębiorcy. Zakres odpowiedzialności w obu przypadkach jest taki sam. Zatem nie jest możliwe zwolnienie z obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przez pracowników firmy przewozowej.
Potwierdza to wpis nr 1863 w RKN: „Organizator nie odpowiada za opóźnienia w przelocie i innym transporcie spowodowane z winy przewoźnika, gdzie zakres odpowiedzialności regulują odrębne przepisy, zagubiony bądź uszkodzony bagaż, gdzie uczestnik w sprawie o odszkodowanie winien zwrócić się bezpośrednio do przewoźnika lub ubezpieczyciela”.
W regulaminach organizatorów można także spotkać się z różnymi przykładami wyłączenia odpowiedzialności, np. za spóźnienie się klienta na zbiórkę, zniszczenie, zgubienie lub kradzież bagażu. Tego typu wyłączenia są niedopuszczalne na gruncie przepisów u.u.t. 

5 Faktyczna odpowiedzialność zależy od sytuacji, nie zawsze należy do organizatora 

Ze względu na fakt, iż dopuszczalne modyfikacje regulacji ustawowych zostały ograniczone do minimum, wskazanie możliwości innego uregulowania kwestii odpowiedzialności za szkody nie jest możliwe. Ustawodawca jest pod tym względem bardzo rygorystyczny. Zastosowanie regulacji ustawy można prześledzić na przykładach:
Transport realizowany jest autobusem. Klient spóźnia się na miejsce zbiórki. Autobus odjeżdża o czasie. Klient zamawia taksówkę, dogania autobus, a po zakończeniu imprezy domaga się zwrotu kosztów za taryfę. W takim przypadku roszczenie o zwrot poniesionych kosztów nie będzie przysługiwało klientowi, jeżeli został prawidłowo poinformowany o godzinie i miejscu odjazdu, a autobus odjechał zgodnie z planem.
Inny przykład: w trakcie przejazdu z miejsca zbiórki do miejsca pobytu dochodzi do kradzieży drogiego aparatu fotograficznego klienta, który zgłasza organizatorowi roszczenie o zwrot kosztu aparatu. Organizator odmawia zapłaty, powołując się na zawarte w regulaminie postanowienie, zgodnie z którym nie ponosi odpowiedzialności za rzeczy zgubione, pozostawione lub skradzione w środku transportu. Kto ma rację? Można wyróżnić trzy kategorie osób, które mogą się przyczynić do niewykonania lub niewłaściwego wykonania umowy o imprezę turystyczną: osoby zatrudnione przez organizatora (np. na podstawie umowy o pracę, umowy zlecenia czy umowy o dzieło); podmioty, z których pomocą organizator zobowiązanie wykonuje (przedsiębiorcy-podwykonawcy, którym organizator powierzył wykonanie pewnych usług, do których świadczenia przed klientem się zobowiązał, np. firma przewozowa, hotel, restaurator); osoby trzecie, nieuczestniczące w wykonywaniu usług przewidzianych w umowie) w tym inni uczestnicy imprezy. Organizator turystyki ponosi odpowiedzialność za zachowania dwóch pierwszych kategorii osób, za trzeciej nie. Istotne jest zatem ustalenie, kto dokonał kradzieży. Fakt, że kradzież miała miejsce w trakcie przejazdu środkiem transportu należącym do organizatora (lub wynajętym do tego celu) jeszcze per se nie przesądza o odpowiedzialności. Klient musi udowodnić, że kradzieży dokonała jedna z osób z pierwszej lub drugiej kategorii. Z kolei organizator nie może powoływać się na wyłączenie z regulaminu, stanowi ono bowiem klauzulę niedozwoloną. Organizator będzie mógł się uwolnić od odpowiedzialności tylko poprzez wykazanie, że kradzieży dokonała osoba z kategorii trzeciej, a ponadto, iż była to wyłączna przyczyna kradzieży. Gdyby natomiast okazało się, że podczas postoju kierowca pozostawił otwarty autobus bez nadzoru i osoba trzecia w tym czasie dokonała kradzieży, to odpowiedzialność również będzie ponosił organizator.
Kolejny przykład: W trakcie przejazdu do miejsca pobytu autokar miał przymusowy postój z uwagi na zamknięcie granicy. Postój trwał 24 godziny, przez co klienci stracili dobę wypoczynku w miejscu docelowym. Czy klientom należy się odszkodowanie? Siła wyższa to zjawisko zewnętrzne, nadzwyczajne, którego skutków nie można przewidzieć ani im zapobiec. Wyróżnia się trzy przypadki siły wyższej: klęski żywiołowe, akty władzy oraz zdarzenia wojenne. W opisanej sytuacji granice zostały zamknięte przez władze. Taka okoliczność stanowi przyczynę wyłączenia odpowiedzialności organizatora pod warunkiem, iż była to wyłączna przyczyna postoju. Zatem klientom nie należy się odszkodowanie.
Sposób i zakres odpowiedzialności organizatora imprezy turystycznej
z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy został ure-
gulowany bardzo rygorystycznie. Zasadniczo ustawodawca nie pozostawił żadnego miejsca na modyfikację zasad odpowiedzialności poza dwoma przypadkami: gdy określa to umowa międzynarodowa, której stroną jest Rzeczpospolita Polska oraz ograniczenie odpowiedzialności do dwukrotności ceny tej imprezy, przy czym nie może to dotyczyć szkód na osobie.
Każde dalsze ograniczenie lub wyłączenie zostanie uznane za klauzulę niedozwoloną. Z tego zaś płynie wniosek, że lepszym wyjściem jest pominięcie w regulaminie innych aspektów zakresu odpowiedzialności lub wstawienie słowo w słowo przepisów ustawy. 

NASZ AUTOR 
Jakub Spalik, prawnik serwisu e-prawnik.pl. Specjalizuje się w sprawach gospodarczych i handlowych. Doradza małym i średnim przedsiębiorcom.

---

faq

---

 

Kiedy organizator nie odpowiada za niewłaściwe wykonanie
umowy?
Naczelną zasadą prawa umów jest zasada „pacta sunt servanda” (umów należy dotrzymywać). Przepisy prawa cywilnego formułują przy tym, mniej lub bardziej szczegółowo, wyjątki.
W przypadku usług turystycznych owe wyjątki zostały uregulowane
w sposób bardzo wąski. Mianowicie organizator nie będzie odpowiadał za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy, które wynikało wyłącznie z: 1. działania lub zaniechania klienta, 2. działania lub zaniechania osób trzecich, nieuczestniczących w wykonywaniu usług, jeżeli tych działań lub zaniechań nie można było przewidzieć ani uniknąć, 3. siły wyższej. Ponadto w umowie z klientem można ograniczyć odpowiedzialność, do dwukrotności ceny imprezy turystycznej (co nie dotyczy szkód na osobie), a także, gdy określa to umowa międzynarodowa, której stroną jest Polska.

Czy organizator ponosi odpowiedzialność za przewoźnika?

Tak. Względem klienta organizator odpowiada szkody w czasie przewozu tak, jakby sam je wyrządził. Nie wyłącza to oczywiście późniejszego dochodzenia odszkodowania od przewoźnika w drodze roszczenia regresowego. Jednak klient ma prawo w pierwszej kolejności zażądać odszkodowania od podmiotu, który zobowiązał się do przewozu względem niego – od organizatora. Próba uchylenia się organizatora poprzez wskazanie w umowie, że za szkody (np. zagubiony czy zniszczony bagaż) odpowiada wyłącznie przewoźnik będzie stanowiła klauzulę niedozwoloną.

Co to jest siła wyższa?

Siła wyższa to zjawisko zewnętrzne, nadzwyczajne, którego skutków nie można przewidzieć ani im zapobiec. W szczególności mogą to być: trzęsienie ziemi, huragany, powodzie, lawiny, zamknięcie granic lub miejscowości przez władze, wprowadzenie stanu nadzwyczajnego lub wyjątkowego albo zakaz wjazdu na dany teren ze względu na zagrożenie terrorystyczne, wojny, ale także pucze, rebelie, rewolucje, powstania itd. Wskazane zdarzenia muszą mieć charakter nadzwyczajny i nie mogą być do przewidzenia.