Zmiana umowy w czasie imprezy

Najlepiej byłoby, gdyby możliwość zmiany sposobu świadczenia zależała wyłącznie od woli organizatora (jednostronna zmiana umowy), ewentualnie została uzależniona od zaistnienia bliżej nieokreślonych sytuacji wyjątkowych. Oczywiście, interpretacja „wyjątkowości” danej sytuacji pozostawałaby w gestii organizatora. Co więcej, zmieniony sposób wykonywania umowy powinien chronić organizatora przed roszczeniami klientów.
W przypadku umów pomiędzy przedsiębiorcami elastyczność umowy zależy od woli jej stron w granicach zasady swobody umów. Nierzadko profesjonaliści dopuszczają możliwość zmiany warunków wykonania umowy przez jedną ze stron. Niestety, w przypadku umów z konsumentami z wykorzystaniem wzorców umownych, ograniczenia w regulacji zmian idą bardzo daleko. Do tego dochodzą jeszcze przepisy ustawy o usługach turystycznych.
W jednym z poprzednich odcinków: Jak opisać warunki zmiany? (Wiadomości Turystyczne nr 16) była już mowa o zmianach umowy przed rozpoczęciem imprezy turystycznej z uwzględnieniem szczególnej regulacji przepisów u.u.t. W niniejszym odcinku temat zostanie poszerzony o uregulowanie zmian podczas trwania imprezy.
Jak już wspomniano zasadą jest zmiana umowy za zgodą obu jej stron. Zgodne oświadczenia są niezbędne do zawarcia umowy toteż naturalne jest, aby to wola stron decydowała o zmianie jej treści. Wyjątkami od tej zasady są różne mechanizmy dopuszczające zmianę treści umowy poprzez oświadczenie woli jednej tylko strony lub nawet poprzez faktyczną zmianę sposobu świadczenia. Jednakże w stosunkach zobowiązaniowych z udziałem konsumentów istnieją daleko idące ograniczenia w zastosowaniu tego typu mechanizmów. W przypadku umów o organizację imprezy turystycznej należy wręcz zadać pytanie, czy wprowadzanie tego typu postanowień w ogóle jest dopuszczalne? Warto przyjrzeć się dwóm zagadnieniom: świadczeniu zastępczemu oraz jednostronnej zmianie umowy z inicjatywy organizatora. 

1 Centrum zamiast plaży nie jest świadczeniem zastępczym 

Ustawa o usługach turystycznych w art. 16a reguluje prawa klienta i obowiązki organizatora w sytuacji braku świadczenia objętego umową. Organizator, który w czasie trwania imprezy, nie wykonuje usługi, stanowiącej istotną część programu tej imprezy ma obowiązek zaoferować klientowi świadczenie zastępcze w ramach tej imprezy bez obciążenia klienta dodatkowymi kosztami. Przyczyna, dla której usługa objęta umową nie jest wykonywana, nie ma w tym aspekcie znaczenia. Zatem niezależnie od powodu organizator zawsze musi zaoferować świadczenie zastępcze. Nie chodzi tu jednak o jakiekolwiek świadczenie zastępcze. Musi mieć ono odpowiednią jakość, tzn. stanowić ekwiwalent świadczenia niezrealizowanego. Jeżeli jakość świadczenia zastępczego jest niższa od jakości usługi określonej w programie imprezy turystycznej, klient może żądać odpowiedniego obniżenia ceny imprezy. Dla zobrazowania tej kwestii można posłużyć się przykładem hotelu. Na „jakość” zakwaterowania wpływ ma nie tylko standard hotelu. Ważne jest także jego położenie. Niektórzy klienci wybiorą ofertę wakacji z noclegiem w hotelu zlokalizowanym w centrum miasta, gdzie nocą jest głośno, ale jest też blisko do nocnych klubów i dyskotek. Inni klienci będą zaś zainteresowani położeniem hotelu blisko plaży lub poza miastem. Dlatego też zaoferowanie klientowi noclegu w hotelu o tym samym standardzie, co określony w umowie, nie będzie stanowiło świadczenia zastępczego, jeżeli lokalizacja będzie się znacznie różnić, np. hotel w centrum miasta zamiast hotelu przy plaży. 

2 Nie żądaj kary umownej, jeśli klient nie przyjął świadczenia 

Należy zwrócić uwagę, że z obowiązkiem zaoferowania świadczenia zastępczego przez organizatora nie został sprzężony obowiązek przyjęcia tego świadczenia przez klienta. Może on, ale wcale nie musi, przyjąć oferowaną zamianę. Ponadto, jeżeli klient z uzasadnionych powodów nie wyraził zgody na świadczenie zastępcze i odstąpił od umowy, organizator turystyki jest obowiązany, bez obciążania klienta dodatkowymi kosztami z tego tytułu, zapewnić mu powrót do miejsca rozpoczęcia imprezy turystycznej lub do innego uzgodnionego miejsca w warunkach nie gorszych niż określone w umowie. Podobne obowiązki ciążą na organizatorze, który nie może zaoferować świadczenia zastępczego, a klient odstąpi od umowy. W doktrynie zwraca się uwagę, że przez uzasadnione powody w rozumieniu art. 16a ust. 2 u.u.t. należy rozumieć te, które uniemożliwiają klientowi przyjęcie tych świadczeń ze względu na jego stan zdrowia, wiek lub umiejętności, a także te, które są sprzeczne z celem, dla którego uczestniczy on w imprezie (Piotr Cybula w: Umowa o imprezę turystyczną, Warszawa 2004 r. Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis wydanie I ss.128). 

3 Nie stosuj zapisów mniej korzystnych dla klienta niż ustawa 

W razie odstąpienia od umowy na warunkach wskazanych w art. 16a ust. 2 u.u.t. organizator turystyki nie może żądać od klienta żadnych dodatkowych świadczeń z tego tytułu, w szczególności zapłaty kary umownej. Klient może ponadto zażądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania umowy, chyba że niemożność wykonania świadczenia zastępczego jest spowodowana wyłącznie: 1) działaniami lub zaniechaniem osób trzecich, nieuczestniczących w wykonywaniu świadczenia zastępczego, jeżeli tych działań lub zaniechań nie można było przewidzieć ani uniknąć, albo 2) siłą wyższą.
Przepisy o świadczeniu zastępczym w oczywisty sposób nakładają na organizatorów obowiązki uciążliwe i generujące dodatkowe koszty. Nie dziwi więc fakt, że zostały podjęte próby ich umownego ograniczenia. Przykładem takiej nieudanej próby jest klauzula numer 2296: "Klient przyjmuje do wiadomości, że oferowany program imprezy ma charakter ramowy, ulotka programowa pełni funkcję informacyjną. Organizator zastrzega sobie prawo realizowania w ramach umowy programu ekwiwalentnego, równie interesującego dla klienta, co nie stanowi zmiany warunków umowy". Niestety, regulacja obowiązków związanych ze świadczeniem zastępczym nie pozostawia miejsca na ich zmianę czy złagodzenie. Zgodnie z art. 19 ust. 1 u.u.t. Postanowienia mniej korzystne dla klientów niż postanowienia niniejszej ustawy, w umowach zawieranych przez organizatorów turystyki z klientami, są nieważne. 

4 Wskaż przyczyny, które uprawniają do zmiany umowy 

Zastrzeżenie prawa do zmiany sposobu świadczenia dla jednej lub obu stron umowy jest powszechnie wykorzystywane w praktyce. Jednakże odnośnie umów zawieranych z konsumentami należy mieć na uwadze przepisy o klauzulach niedozwolonych. Postanowienia takie mogą być bowiem uznane za niezgodne z art. 3853 pkt 10 Kodeksu cywilnego. Przepis ten wskazuje jako klauzulę niedozwoloną postanowienie uprawniające kontrahenta konsumenta do jednostronnej zmiany umowy bez ważnej przyczyny wskazanej w tej umowie. Należy także mieć na uwadze art. 3853 pkt 19 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym niedozwolone są postanowienia przewidujące wyłącznie dla kontrahenta konsumenta jednostronne uprawnienie do zmiany istotnych cech świadczenia bez ważnych przyczyn.
Na podstawie powyższych przepisów można wysnuć wniosek, że warunkiem zastosowania postanowień uprawniających do jednostronnej zmiany warunków świadczenia jest uzależnienie tej zmiany od wystąpienia „ważnej przyczyny”. W rejestrze klauzul niedozwolonych wpisano postanowienia odwołujące się jedynie w sposób bardzo ogólny do „wyjątkowych sytuacji” (klauzula 3420), „wyjątkowych przypadków” (klauzule 2874, 2248), „przyczyn niezależnych od organizatora” (klauzula 2680). Powodem uznania ww. postanowień za niedozwolone był brak konkretnego wskazania ważnych przyczyn uprawniających do zmiany umowy. Ważne przyczyny powinny zostać wymienione w sposób konkretny i wyczerpujący. Zatem na gruncie przepisów Kodeksu cywilnego możliwe byłoby skonstruowanie postanowień uprawniających organizatora do jednostronnej zmiany umowy, np. kolejności wykonania programu imprezy czy miejsca zakwaterowania uczestników przy wskazaniu katalogu „ważnych przyczyn”. 

5 Obniż cenę, jeśli świadczenie jest w niższym standardzie 

Czy to jednak wystarczy? Moim zdaniem nie. Na przeszkodzie stoją bowiem przepisy u.u.t. o świadczeniu zastępczym. Jak już była o tym mowa, obowiązek zaoferowania klientowi świadczenia zastępczego jest bezwzględny: „Organizator turystyki, który w czasie trwania danej imprezy turystycznej nie wykonuje przewidzianych w umowie usług, stanowiących istotną część programu tej imprezy, jest obowiązany, bez obciążania klienta dodatkowymi kosztami, wykonać w ramach tej imprezy odpowiednie świadczenia zastępcze”. Jeżeli organizator tego nie zrobi, to klient będzie mógł odstąpić od umowy a organizator musi mu zapewnić na swój koszt powrót do miejsca rozpoczęcia imprezy turystycznej lub do innego uzgodnionego miejsca w warunkach nie gorszych niż określone w umowie. Nie wyłącza to również, co do zasady, obowiązku naprawienia szkody z tytułu niewykonania umowy. Jeżeli zatem zachodzi jakakolwiek sytuacja, nawet taka, którą można uznać za ważną przyczynę w rozumieniu art. 3853 pkt 10 i 19 Kodeksu cywilnego, to nie zwalnia to organizatora z obowiązku zaoferowania świadczenia zastępczego. W konsekwencji należy uznać, iż przepisy nie dopuszczają możliwości wprowadzania zmian w umowie o organizację imprezy turystycznej w trakcie trwania tej imprezy. Na analogicznym stanowisku stanął UOKiK stwierdzając, że na gruncie art. 16a u.u.t. za niedopuszczalne należy uznać stosowanie w obrocie konsumenckim postanowień, na mocy których przedsiębiorcy przewidywaliby możliwość jednostronnej zmiany świadczeń w trakcie trwania imprezy lub w których zastrzegaliby, że brak akceptacji zmiany ze strony konsumenta pociąga za sobą konsekwencje w postaci jedynie możliwości dochodzenia roszczeń.
Niestety. w umowach o organizację imprezy turystycznej nie jest dopuszczalne stosowanie postanowień, uprawniających do jednostronnej zmiany umowy w trakcie imprezy turystycznej. Jeżeli zajdą powody, dla których organizator będzie musiał zmienić np. program imprezy, zakwaterowanie uczestników, środek transportu, to zawsze ciąży na nim obowiązek zaoferowania świadczenia zastępczego.

---

­faq
Czy można zastrzec w regulaminie zmiany w programie imprezy z powodu siły wyższej?
Zastrzeżenie jakiejkolwiek zmiany w umowach o organizację imprezy turystycznej będzie stanowiło klauzulę niedozwoloną, chyba że zostanie wskazane, iż w miejsce świadczenia niewykonanego organizator zaproponuje świadczenie zastępcze. Powód, dla którego ma dojść do zmiany w programie imprezy nie ma znaczenia dla obowiązku zaoferowania świadczenia zastępczego. Wystąpienie siły wyższej może jedynie stanowić przyczynę uwolnienia od odpowiedzialności kontraktowej. 

Czy klient zawsze musi wyrazić zgodę na zmianę umowy w trakcie trwania imprezy?
Przepisy u.u.t. nakładają na organizatora obowiązek złożenia propozycji świadczenia zastępczego w miejsce świadczenia niewykonanego. Natomiast nie istnieje obowiązek przyjęcia oferowanego świadczenia ekwiwalentnego po stronie klienta. 

Jakie powody można uznać za uzasadnione w rozumieniu art. 16a ust. w u.u.t.?
Na kliencie nie ciąży obowiązek przyjęcia świadczenia zastępczego. Jeżeli natomiast odmowa przyjęcia jest uzasadniona szczególnymi powodami i klient odstąpi od umowy, to organizator ma obowiązek na własny koszt zapewnić mu powrót do miejsca rozpoczęcia imprezy turystycznej lub do innego uzgodnionego miejsca w warunkach nie gorszych niż określone w umowie. Uzasadnione powody to takie, które uniemożliwiają klientowi przyjęcie świadczenia zastępczego ze względu na jego stan zdrowia, wiek lub umiejętności, a także te, które są sprzeczne z celem, dla którego uczestniczy on w imprezie. 

Czy dopuszczalne są zastrzeżenia zmian w przypadku ofert „last minute”?
Oferty promocyjne czy oferty tzw. „last minute” na gruncie prawa konsumenckiego są traktowane, tak jak oferty standardowe. Także ustawa o usługach turystycznych nie przewiduje szczególnych regulacji w tym zakresie. Należy zatem uznać, że przepisy u.u.t. stosuje się w pełni także do ofert „last minute”.

---

AUTOR: Jakub Spalik, prawnik serwisu e-prawnik.pl. Specjalizuje się w sprawach gospodarczych i handlowych. Doradza małym i średnimprzedsiębiorcom.